Σαν σήμερα, πριν από 87 χρόνια, η Ιστορία κατέγραψε μια από τις πλέον αιματοβαμμένες σελίδες του Ηρακλείου. Η πόλη αιματοκυλίστηκε στη διάρκεια μιας μεγάλης απεργίας των εργατών. Έναν ακριβώς χρόνο πριν τη δικτατορία Μεταξά, το κράτος, δια των οργάνων του, σκότωνε τουλάχιστον 7 απεργούς και τραυμάτιζε δεκάδες άλλους.
Ο τότε νομάρχης πυροβολούσε διαδηλωτές απ’ το μπαλκόνι της νομαρχίας και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γ. Κονδύλης έστελνε πλοία και αεροπλάνα να βομβαρδίσουν την πόλη!
Ήταν μια από τις μεγαλύτερες απεργίες που έγιναν ποτέ στην πόλη (ξεκίνησε στις 4 Αυγούστου από τους σταφιδεργάτες και γενικεύτηκε με τη συμπαράσταση όλων των κλάδων) η οποία συνοδεύτηκε από συλλαλητήρια χιλιάδων εργατών, που διήρκεσαν επί ημέρες, κατέληξε στην εν ψυχρώ δολοφονία και τον τραυματισμό διαδηλωτών, αλλά και αστυνομικών και στρατιωτών που παρατάχθηκαν απέναντι στους απεργούς. Επισήμως οι νεκροί ήταν 7, παρά το γεγονός ότι οι εφημερίδες εκείνες τις ημέρες ενέγραφαν ότι πιθανότατα ήταν πολύ περισσότεροι, καθώς υπήρχαν και αγνοούμενοι. Τα ονόματα των απεργών που σκοτώθηκαν στις 4 και 5 Αυγούστου ήταν τα εξής: Ελευθέριος Βλαντάκης, Ιωσήφ Αδαμάκης, Νικόλαος Ανδρουλάκης, Αιμίλιος Σταμπολής, Αθανάσιος Αντωνογιαννάκης, Δημήτριος Σταμπολής κι ένα ακόμη άτομο που εξακριβωμένα πέθανε 2 ή 3 ημέρες αργότερα, αλλά τα στοιχεία του δεν αναφέρονται, καθώς δεν μπόρεσαν να βρεθούν, τουλάχιστο τα πρώτα εικοσιτετράωρα.
Τα δραματικά γεγονότα πήραν πανελλήνιες διαστάσεις, με την κυβέρνηση των Λαϊκών (Τσαλδάρης πρωθυπουργός και Κονδύλης αντιπρόεδρος και υπουργός Στρατιωτικών) να εφαρμόζει έκτακτα μέτρα περιορισμού των ελευθεριών του λαού και να απειλεί ακόμη και με βομβαρδισμό της πόλης! Η περίοδος που ακολούθησε άνοιξε, στην ουσία, το δρόμο στον Μεταξά για την επιβολή της φασιστικής δικτατορίας.
Από τα ρεπορτάζ των εφημερίδων της εποχής, που κυκλοφορούσαν με τον «μπαμπούλα» της λογοκρισίας ή ακόμη και της αναστολής της έκδοσής τους αν τα δημοσιεύματα δεν ήταν αρεστά στην κυβέρνηση, πληροφορούμαστε το χρονικό των γεγονότων αλλά και τον κατάλογο των θυμάτων. Ας σημειωθεί ότι οι κυβερνητικές εφημερίδες παρουσίαζαν τις επόμενες μέρες τα γεγονότα ως βενιζελικό κίνημα!
Με τα γεγονότα όμως ασχολήθηκε και ο διεθνής τύπος! Οι φωτογραφίες που δημοσιεύουμε, και στην ουσία έρχονται στο φως μετά από 80 και πλέον χρόνια, είχαν μεταδοθεί στο εξωτερικό λίγες ημέρες μετά τα γεγονότα, στις 9 Αυγούστου 1935. Είχαν εκτυπωθεί και μεταδοθεί σε εφημερίδες της Αγγλίας από το πρακτορείο τύπου “Planet News”.
Στην πρώτη φωτογραφία παίρνουμε μια ιδέα για το μεγάλο πλήθος των διαδηλώσεων που συγκλόνισαν το Ηράκλειο. Είναι μια από τις διαδηλώσεις που είχαν γίνει στο κέντρο της πόλης.
Τα μέτρα περιορισμού των λαϊκών ελευθεριών είχαν εφαρμοστεί πολύ νωρίτερα από τον Αύγουστο του 1935, με την αφορμή γενικών ή τοπικών απεργιών σε διάφορες περιοχές της χώρας. Σε μια από αυτές, το Μάιο του 1934, είχαν δολοφονηθεί στην Καλαμάτα 7 ακόμη απεργοί. Και τότε, όπως στην περίπτωση του Ηρακλείου, διοικητής χωροφυλακής ήταν ο συνταγματάρχης Παπαευθυμίου. Η ηρακλειώτικη εφημερίδα «Ανόρθωσις» του Ανδρέα Ζωγράφου, έγραψε ότι μετά που αιματοκύλισε την πόλη ο Παπαευθυμίου, κρύφτηκε στο μέγαρο της νομαρχίας και βγήκε μετά από ώρες ντυμένος εργάτης, προκειμένου να μην πέσει στα χέρια των απεργών που είχαν εξοργιστεί για σφαγιασμό των συναδέλφων τους.
Την απεργία είχε κηρύξει από τις προηγούμενες μέρες το σωματείο των σταφιδεργατών, το οποίο ήταν από τα πλέον δυναμικά και πολυάριθμα, καθώς τότε στο νομό άνθιζε η επεξεργασία σταφίδας και ήταν πολλά τα σταφιδεργοστάσια, τα οποία δούλευαν νύκτα και μέρα, ακόμη και τις Κυριακές. Οι σταφιδεργάτες είχαν απεργήσει δύο ακόμη φορές μέσα στον Ιούλιο, ζητώντας να εφαρμοστεί το ωράριο, να υπάρξουν καλύτερα μεροκάματα και συνθήκες δουλειάς, αλλά και να σταματήσει ο περιορισμός των συνδικαλιστικών και δημοκρατικών ελευθεριών. Η δικτατορία ερχόταν και τα μέτρα της υποτίθεται δημοκρατικής κυβέρνησης της έστρωναν το δρόμο…
Κατάληξη των προηγούμενων κινητοποιήσεων ήταν η 4η Αυγούστου, όταν οι σταφιδεργάτες κήρυξαν απεργία επ’ αόριστο, ενώ το Εργατικό Κέντρο, που είχε πρόεδρο τον Θοδωρή Πάγκαλο – Παπάζογλου, αλλά και τα πολυμελή συνδικάτα λιμενεργατών, αρτεργατών, τσαγκαράδων κ.α., προχώρησαν την ίδια μέρα σε απεργία, ως ένδειξη συμπαράστασης.
Τα γεγονότα
Από το «Ριζοσπάστη», όργανο και τότε της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., και την «Ανόρθωσι» καταγράφουμε τη σειρά των γεγονότων.
Οι σταφιδεργάτες ξεκινούσαν την απεργία τους από την Κυριακή 4 Αυγούστου. Το μεσημέρι της ίδιας είχε προγραμματιστεί συγκέντρωση στο λιμάνι και λίγες ώρες νωρίτερα το Ε.Κ.Η. και πολλά συνδικάτα κήρυξαν γενική απεργία. Έτσι η συγκέντρωση ξεπέρασε κάθε προσδοκία, καθώς οι διαδηλωτές ήταν πάνω από 3.000.
Ο νομάρχης Σπυρίδων Θεοτόκης κατέβηκε στο λιμάνι και στο λιμεναρχείο δέχτηκε επιτροπή των απεργών. Η συνάντηση ήταν χωρίς αποτέλεσμα. Στους διαδηλωτές, οι οποίοι είχαν καθίσει στο έδαφος, μίλησαν μέλη της απεργιακής επιτροπής, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Πάγκαλος-Παπάζογλου, πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου, ο Τριαματάκης, γραμματέας, κ.α. Ενώ εξελίσσονταν οι ομιλίες και το συλλαλητήριο φαινόταν ότι θα είναι ειρηνικό, στις 5.30 το απόγευμα, ο διοικητής της χωροφυλακής Παπαευσταθίου πήγε στην περιοχή επικεφαλής όχι μόνο δύναμης χωροφυλάκων αλλά και διμοιρίας στρατού. Στην εμφάνισή τους οι διαδηλωτές εξοργίστηκαν. Αποδείχτηκε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ότι η κίνηση αυτή ήταν σχεδιασμένη μέρες πριν, από τον ίδιο το νομάρχη, ο οποίος στην ουσία είχε την «άδεια» της κυβέρνησης να προκαλέσει τους απεργούς και να ληφθούν, αμέσως μετά, μέτρα περιορισμού των ελευθεριών των Ελλήνων.
Ο Παπαευσταθίου διέταξε να σταματήσουν αμέσως οι ομιλίες και να διαλυθούν οι καθισμένοι (!) διαδηλωτές, κι όταν αυτό δεν έγινε, έδωσε εντολή στους χωροφύλακες να τους χτυπήσουν με υποκόπανους των όπλων τους. Οι απεργοί εξαγριώθηκαν και άρχισαν να χτυπούν τις δυνάμεις της αστυνομίας και του στρατού με αντικείμενα που έβρισκαν στο γύρω χώρο, καρέκλες, σωλήνες, κεραμίδια.
«Μπροστά στην εξέγερση των εργατών», έγραφε ο «Ριζοσπάστης» στο κεντρικό του πρωτοσέλιδο ρεπορτάζ στις 7 Αυγούστου, «οι χωροφύλακες τόβαλαν στα πόδια, παρατώντας τα τουφέκια τους στα χέρια των εργατών. Οι εργάτες πήραν μ’ αυτό τον τρόπο 30 όπλα, που τα παραδώσανε αμέσως στο λιμεναρχείο. Αφού διώξανε τους χωροφύλακες οι εργάτες γύρισαν και κάθισαν στις θέσεις τους.
Μπροστά στην πίεση των συγκεντρωμένων εργατών ο νομάρχης Θεοτόκης αναγκάστηκε να στείλει διαμαρτυρία στο Γενικό Διοικητή Φραγκιαδάκη για τις άστοχες ενέργειες του διοικητή της χωροφυλακής. Συγχρόνως ζήτησε να τεθεί στη διάθεσή του το 43ο σύνταγμα πεζικού, όπως κι έγινε. Έτσι το σύνταγμα κατέβηκε στη διοίκηση χωροφυλακής και μοιράστηκε στα αστυνομικά τμήματα. Ο νομάρχης δήλωσε στις 6.30 μ.μ. στην απεργιακή επιτροπή ότι δεν πρόκειται να ασκηθεί κανένα τρομοκρατικό μέτρο εναντίον τους και ότι δέχεται όλα τα αιτήματά τους. Αμέσως έφυγε από το λιμεναρχείο και πήγε στη νομαρχία με το πρόσχημα να υποχρεώσει τους εργοδότες να υπογράψουν σχετικό πρωτόκολλο.
Έτσι βλέπουμε ότι ο νομάρχης ενώ κύτταζε να ξεγελάσει του εργάτες, συγχρόνως προετοίμαζε μεθοδικά τη δολοφονική επίθεση».
Η επίθεση και οι πρώτοι νεκροί
Οι διαδηλωτές-ο αριθμός των οποίων είχε ξεπεράσει πλέον τους 4.000- ανηφόρισαν από το λιμάνι στην πλατεία Ελευθερίας, προκειμένου να υπογραφεί με τους σταφιδεμπόρους το πρωτόκολλο της συμφωνίας, όπως τους είχε υποσχεθεί ο νομάρχης. Φτάνοντας, όμως, έξω από τη νομαρχία πληροφορήθηκαν ότι οι εργοστασιάρχες δεν είχαν μεταβεί. Η απεργιακή επιτροπή ζήτησε τότε από το νομάρχη να απαντήσει ξεκάθαρα για το τι θα γίνει. Εκείνος βγήκε στον εξώστη της νομαρχίας και, παρά τα όσα τους είχε υποσχεθεί, κάλεσε τους συγκεντρωμένους να διαλυθούν μέσα στα επόμενα 10 λεπτά, διαφορετικά θα τους διέλυαν οι δυνάμεις του στρατού και της αστυνομίας, με βίαιο τρόπο. Ταυτόχρονα έδιωξε από το κτήριο τα μέλη της απεργιακής επιτροπής.
Οι απεργοί δεν διαλύθηκαν και τότε ο νομάρχης διέταξε το στρατό και τη χωροφυλακή να πυροβολούν κατά του πλήθους. Πρώτος, έλεγαν στη συνέχεια πολλοί απεργοί που βρέθηκαν κάτω από τη νομαρχία, έβγαλε το περίστροφο και πυροβόλησε εναντίον τους ο ίδιος ο νομάρχης. Οι διαδηλωτές δέχτηκαν συνεχή πυρά από την ταράτσα της νομαρχίας, από σημεία του δημοτικού κήπου (πλατεία Ελευθερίας), αλλά και από γειτονικά κτήρια. Ακολούθησε πανδαιμόνιο σε όλο το κέντρο της πόλης. Οι περαστικοί ή οι θαμώνες των γειτονικών καφενείων, οι οποίοι δεν συμμετείχαν στη διαδήλωση, έτρεχαν πανικόβλητοι να προφυλαχθούν. Υπήρξαν τραυματίες στο καφενείο Χανιωτάκη, που βρισκόταν στην πλατεία, ενώ αναφέρεται και το όνομα κάποιου Πρεβελάκη, υπαλλήλου της Εμπορικής Τράπεζας, που τραυματίστηκε ενώ περνούσε τυχαία. Οι απεργοί προσπάθησαν να βοηθήσουν τους τραυματίες, αλλά δέχτηκαν και άλλη ομοβροντία πυρών, με αποτέλεσμα να υπάρξουν και άλλα θύματα.
Οι εφημερίδες έγραφαν ότι σε αυτή την πρώτη επίθεση τραυματίστηκαν συνολικά 25 άνθρωποι, 3 από τους οποίους πέθαναν μετά από λίγο. Ήταν οι πρώτοι νεκροί.
Οι διαδηλωτές φοβισμένοι έτρεχαν προς διάφορες κατευθύνσεις προκειμένου να σωθούν. Εκείνοι που πήγαν προς την πλατεία Νικηφόρου Φωκά (Λιοντάρια) δέχτηκαν νέα πυρά, αυτή τη φορά από τους χωροφύλακες του 1ου αστυνομικού τμήματος που είχαν πάρει σχετική εντολή. Ανάμεσα στους νέους τραυματίες ήταν κι ένας κάτοικος της Ιεράπετρας (Δερμιτζάκης), ο οποίος δεν είχε σχέση με τη διαδήλωση.
Η συγκέντρωση, κάτω από τα δολοφονικά πυρά, διαλύθηκε, αλλά αυτό αποδείχτηκε ότι ήταν προσωρινό, καθώς τα νέα κυκλοφόρησαν σε όλη την πόλη και την ύπαιθρο, όπου βρίσκονταν πολλοί αμπελουργοί για τον τρύγο, και άρχισαν να φτάνουν Ηρακλειώτες από διάφορα σημεία.
«Και το ήρεμον Ηράκλειον, το γεμάτο από τα γέλια της ζωής και την χαράν της αενάου εργασίας, μετεβλήθη εις φρικτήν κόλασιν», έγραφε στις 9 Αυγούστου 1935 περιγράφοντας τα γεγονότα η βενιζελική «Ανόρθωσις» του Ανδρέα Ζωγράφου. «Τα βογγητά των τραυματιών ανεμιγνύοντο με τα σπαρακτικά κλάματα των μητέρων, των συζύγων και των αδελφών που έχαναν μέσα εις το σκότος του τρόμου τους δικούς των εις ένα θρήνον θλιβερόν και γεμάτον αγωνίαν και απόγνωσιν. Αι κλινικαί εγέμισαν εντός ολίγου από τραυματίας. Έξω, γυναίκες πτωχαί, εθρήνουν. Το θέαμα ήτο σπαραγμός ψυχής. Η πόλις εβυθίσθη εις το πένθος, ένα πένθος γενικόν, βαρύ καταθλιπτικόν».
Ξεσηκωμός τη νύκτα
«Μετά την περισυλλογήν των τραυματιών», συνέχιζε η «Ανόρθωσις», «οι απεργοί απεσύρθησαν καθ’ ομάδας εις τας διαφόρους συνοικίας ενώ κόσμος συγκεντρωμένος εις τας οδούς εξεφράζετο μετ’ αγανακτήσεως δια την σκληρότητα και την απανθρωπίαν των αρχών, αι οποίαι χωρίς συνείδησιν και περίσκεψιν εξαπέλυσαν τον όλεθρον του θανάτου όχι μόνον μεταξύ των απεργών, αλλά και εναντίον του ανυπόπτου και φιλησύχου πλήθους των περιπατητών της πλατείας και των οδών.
Περί την 10ην νυκτερινήν, μετά τας πρώτας εντυπώσεις, οι εργάται συνελθόντες εκ του πανικού και του τρόμου των, συνεκεντρώθησαν προ των εκκλησιών της Αγ. Τριάδος, της Αγ. Παρασκευής και του Αγίου Μηνά, παλιού και νέου, και ανελθόντος εις κωδωνοστάσια ήρχισαν να κρούουν τους κώδωνας και να καλούν και να καλούν το πλήθος εις συναγερμόν. Πράγματι εις την πλατείαν Αγίου Μηνά συνεκεντρώθησαν περί τας δύο χιλιάδας εργατών οίτινες και παρέμειναν εκεί καθ’ όλην σχεδόν την νύκτα αναμένοντες το ξημέρωμα της Δευτέρας.
Εν τω μεταξύ αι κωδωνοκρουσίαι εσυνεχίσθησαν μέχρι της 4ης πρωινής δημιουργούσαι εις τους κατοίκους της πόλεως βαρύ συναίσθημα πένθους και καταθλιπτικής αγωνίας, γεμάτο από τρόμον και φρίκην.
Έτσι εν μέσω της γενικής συγχύσεως, του τρόμου, της φρίκης, της αγωνίας και των σπαραγμών και των θρήνων των οικογενειών των τραγικών θυμάτων, διέρρευσεν η νύξ της Κυριακής και εξημέρωσεν η Δευτέρα».
Νέες μάχες στις 5 Αυγούστου
Την επομένη, Δευτέρα 5 Αυγούστου, η τραγωδία στην πόλη συνεχίστηκε. Ταυτόχρονα στο Ηράκλειο έφτασε ο αρχηγός της χωροφυλακής από την Αθήνα, καθώς και ο γενικός διοικητής Κρήτης της χωροφυλακής από τα Χανιά στρατηγός Μπακόπουλος. Παράλληλα, μετά από αίτημα του νομάρχη Θεοτόκη, μετακινήθηκε στην πόλη επιπλέον δύναμη στρατού 250 οπλιτών και αξιωματικών από τα Χανιά και το Ρέθυμνο.
Έγραφε στο ρεπορτάζ της η «Ανόρθωσις» για τα γεγονότα της δεύτερης μέρας:
«Από της πρωίας αμέσως αι κωδωνοκρουσίαι επανήρχισαν και οι εργάται προσήρχοντο και πάλιν καθ’ ομάδας εις τον Άγιον Μηνάν και την αγοράν παρά το Καμαράκι. Και εντός ολίγου είχον συγκεντρωθή περί τας τέσσερας χιλιάδας εργατών κινουμένων από το Καμαράκι μέχρι Χανίων Πόρτας.
Δύναμις στρατού επιχειρήσασα να τους διαλύση εδέχθη επίθεσιν και ηναγκάσθη να αποχωρήση ατάκτως ατάκτως αφοπλισθείσα. Οι απεργοί, έχοντες τα όπλα των στρατιωτών, δύο οπλοπολυβόλα και εν πολυβόλον, επί πλέον δε και άλλα όπλα τα οποία διήρπασαν εκ του οπλοπωλείου κ Ν. Πρατσινάκη ή Ντάλια, έγιναν πλέον κύριοι της καταστάσεως. Μεταξύ αυτών και των περιπόλων του στρατού και της χωροφυλακής συνήπτοντο, μόλις συνηντώντο, αληθείς μάχαι, πάντοτε δε επεκράτουν οι απεργοί, καθ’ ο πολυαριθμότεροι».
Οι αρχές έθεσαν σε κατάσταση πολέμου της δυνάμεις στρατού και χωροφυλακής, ενώ τις ενημερωνόταν διαρκώς ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γεώργιος Κονδύλης και με τη σειρά του ενημέρωνε τον ευρισκόμενο στο εξωτερικό πρωθυπουργό Παναγή Τσαλδάρη. Ο Τσαλδάρης βρισκόταν τότε στη Σερβία όπου συναντιόταν με τον εκπρόσωπο των τότε έκπτωτων από την Ελλάδα Γλύξμπουργκ, πρίγκιπα Νικόλαο. Μάλιστα στον «Ριζοσπάστη» της 8ης Αυγούστου 1935 φιλοξενήθηκε σκίτσο που εμφάνιζε τον Έλληνα πρωθυπουργό αγκαλιά με τον Νικόλαο και πίσω τους χωροφύλακες να σκοτώνουν απεργούς στο Ηράκλειο. Οι αντιπολιτευόμενες δημοκρατικές εφημερίδες της εποχής, που εντόπιζαν κίνδυνο της επιβολής δικτατορίας στην Ελλάδα, ερμήνευαν τότε αυτή τη συνάντηση ως κίνηση προετοιμασίας των γεγονότων.
Είχε πλέον ξημερώσει για τα καλά στο Ηράκλειο, όταν εξελίχθηκε μια ακόμη μάχη, που κράτησε επί ώρες. Χωροφύλακες είχαν συγκεντρωθεί στο γνωστό, στο τότε Ηράκλειο, κεντρικό φούρνο του Τσουβαλίδη, πυροβολώντας κατά του πλήθους, που ανταπέδωσε. Οι απεργοί έστησαν οδοφράγματα Συνέπεια ήταν να σκοτωθεί ένας απεργός κι ένας ανύποπτος νεαρός και να τραυματιστούν αρκετοί άλλοι, ανάμεσα στους οποίους ήταν δύο χωροφύλακες. Η δύναμη των τελευταίων σταμάτησαν να πυροβολούν όταν εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά τους και διέφυγαν από την πίσω πόρτα του φούρνου.
«Καθ’ όλον το πρωί της Δευτέρας, μέχρι της μεσημβρίας, από της πλατείας Νικηφόρου Φωκά κατά μήκος της οδού Ίδης και λεωφόρου Καλοκαιρινού μέχρι της Πύλης Χανίων, διεξήγετο αληθής μάχη, ερρίφθησαν δε χιλιάδες πυροβολισμών, εκ των οποίων πολλοί εφονεύθησαν και ετραυματίσθησαν εκατέρωθεν», έγραφε η «Ανόρθωσις». «Συγχρόνως, εκ διαφόρων επικαίρων σημείων, πολυβόλα έβαλλον κατά των κωδωνοστασίων του Αγίου Μηνά επί των οποίων είχαν ανέλθει απεργοί και έκρουον συνεχώς τους κώδωνας, δίδοντες το σύνθημα του συναγερμού. Τα καταστήματα είχον κλείση, η πόλις είχεν ερημωθεί παρουσιάζουσα όψιν πόλεως ευρισκομένης εις πολεμικήν ζώνην. Τέλος αι κρατικαί δυνάμεις απεχώρησαν και εκλείσθησαν εντός των δημοσίων καταστημάτων».
Εντολή να βομβαρδιστεί η πόλη!
Ενώ τα γεγονότα στο Ηράκλειο βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη, σε μια από τις συσκέψεις υπό τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Κονδύλη, αποφασίστηκε να αποπλεύσουν για το λιμάνι του Ηρακλείου τα αντιτορπιλικά «Ύδρα» και «Σπέτσαι» και να σταλεί σμήνος βομβαρδιστικών αεροπλάνων προκειμένου να χτυπηθεί από τη θάλασσα και τον αέρα!
Τελικά επικράτησαν ψυχραιμότερες σκέψεις και ο βομβαρδισμός δεν έγινε.
Ο υπουργός των Εσωτερικών Ράλλης σε δηλώσεις του εκπροσώπους των αθηναϊκών εφημερίδων τόνιζε ότι η κυβέρνηση έδωσε εντολές να τερματιστούν οι εκδηλώσεις εντός της ημέρας «επιβαλλομένου πάση θυσία του κράτους του νόμου».
Παραδέχτηκε πάντως ότι από τα πυρά της χωροφυλακής είχαν τραυματιστεί 20 απεργοί, από τους οποίους οι 3 σοβαρά (δεν έκανε λόγο για νεκρούς) και 5 χωροφύλακες.
Ο νομάρχης έβγαλε πιστόλι και πυροβόλησε
Πολλοί θεώρησαν υπεύθυνο των γεγονότων το νομάρχη Σπυρίδωνα Θεοτόκη, τον οποίο κατηγόρησαν ότι πρώτος πυροβόλησε από το μπαλκόνι της νομαρχίας κατά των απεργών και κατ’ εντολή της κυβέρνησης πυροδότησε σκόπιμα το κλίμα προκειμένου να δοθεί η αφορμή για τα σκληρά κυβερνητικά μέτρα που ακολούθησαν.
Την άποψη αυτή επιβεβαίωσε και ένα προσωπικό του σημείωμα που είχε συνταχθεί στις 31 Ιουλίου, ενόψει της απεργίας των σταφιδεργατών (η γενική απεργία κηρύχθηκε αργότερα) και αποδείκνυε την αναίτια συγκέντρωση μεγάλων δυνάμεων ακόμη και στρατού.
Το σημείωμα αυτό ανέφερε:
«Ειδικά μέτρα ασφαλείας:
α) Από Σύνταγμα 150 άνδρες με επί κεφαλής λοχαγόν.
β) Χωροφυλακή: 1) Αποκλεισμός λιμένος. 2) Φύλαξις των δύο πυλών και του Κούλε. Εις κάθε πύλην θα τοποθετηθούν 20 άνδρες. Εις Κούλε 39. 3) Επιφυλακή εις Διοίκησιν Χωροφυλακής με 50 άνδρες. 4) Περίπολοι εκ 15 ανδρών με επί κεφαλής αξιωματικόν.
Κατά της απεργίας:
1)Σύλληψις προληπτικώς των υπό απέλασιν κομμουνιστών. 2) Εξεύρεσις απεργοσπαστών και προστασία των. 3) Συνεννόησις μετά εργοδοτών και παραγωγών, οι οποίοι δύνανται προσφέρουν απεργοσπάστας.
Εν Ηρακλείω 31 Ιουλίου 1935
Ο Νομάρχης
Σπ. Θεοτόκης»
Συλλήψεις και εξορίες
Οι διαδηλώσεις και οι επιθέσεις της χωροφυλακής και του στρατού ολοκληρώθηκαν μετά από μια συμφωνία του γενικού διοικητή Κρήτης της χωροφυλακής και ομάδας της επιτροπής των απεργών (δεν συμφώνησαν όλα τα μέλη της) για την προώθηση των αιτημάτων στην κυβέρνηση και τους εργοδότες.
Τον πραγματικό όμως λόγο της λήξης της απεργίας και των διαδηλώσεων θα πρέπει να τον αναζητήσουμε στο κλίμα τρομοκρατίας που κορυφώθηκε, τόσο στο Ηράκλειο, όσο και σε ολόκληρη την Ελλάδα και είχε ως συνέπεια δεκάδες συλλήψεις συνδικαλιστών και εκτόπισή τους στη Γαύδο και σε άλλα νησιά. Μεταξύ των άλλων είχαν συλληφθεί τις πρώτες ώρες οι εργάτες και συνδικαλιστές Παπάζογλου, πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου, Τριαματάκης, γραμματέας του Εργατικού Κέντρου Πουρλής, Μεχφιούτ, Κανεκουσάκης, Καμπανάρης, Μανουσάκης, Σταματάκης (αναφέρεται και δεύτερος συλληφθείς με το ίδιο επώνυμο), Καλιατάκης, Μουργιανός, Μαρινέλης, Τουρλουνάκης, Μαρκάκης κ.α. Συνελήφθη επίσης στα Χανιά σαν ηθικός αυτουργός των γεγονότων ο περιοδεύων, όπως αναφερόταν, συντάκτης αθηναϊκών εφημερίδων Γιαννικόπουλος.
Ακολούθησαν και πολλές άλλες συλλήψεις τις επόμενες μέρες και τους επόμενους μήνες, καθώς ήδη, σταδιακά, επιβαλλόταν η δικτατορία Μεταξά.
Τα γεγονότα του Ηρακλείου πυροδότησαν έκρηξη αντιδράσεων σε ολόκληρη τη χώρα, με απεργίες που κήρυξαν τα συνδικάτα και τα Εργατικά Κέντρα, αλλά και με πανελλαδικές κινητοποιήσεις που κήρυξε η ΓΣΕΕ, η ηγεσία της οποίας επίσης οδηγήθηκε στις φυλακές. Η κυβέρνηση απάντησε με σκληρά μέτρα και τρομοκρατία. Εκτός από τις συλλήψεις και τις εκτοπίσεις συνδικαλιστών, που επισήμως αναφέρονταν ως προληπτικές (!) έκλεισαν και εφημερίδες μη αρεστές στο καθεστώς.
Κανείς από τους υπεύθυνους της σφαγής δεν διώχθηκε. Μόνο ο διοικητής της χωροφυλακής Παπαευθυμίου μετατέθηκε από το Ηράκλειο μερικές μέρες αργότερα.
Γελοιογραφία που είχε δημοσιευτεί στον “Ριζοσπάστη”. Ο πρωθυπουργός Τσαλδάρης αγκαλιάζεται με τον πρίγκιπα της τότε βασιλικής οικογένειας, Νικόλαο Γλύξμπουργκ, ενώ πίσω δολοφονούνται απεργοί του Ηρακλείου
Ο κατάλογος των νεκρών και τραυματιών
Επισήμως οι νεκροί ήταν 7, παρά το γεγονός ότι οι εφημερίδες εκείνες τις ημέρες ενέγραφαν ότι πιθανότατα ήταν πολύ περισσότεροι, καθώς υπήρχαν και αγνοούμενοι. Τα ονόματα των απεργών που σκοτώθηκαν στις 4 και 5 Αυγούστου ήταν τα εξής: Ελευθέριος Βλαντάκης, Ιωσήφ Αδαμάκης, Νικόλαος Ανδρουλάκης, Αιμίλιος Σταμπολής, Αθανάσιος Αντωνογιαννάκης, Δημήτριος Σταμπολής κι ένα ακόμη άτομο που εξακριβωμένα πέθανε 2ή 3 ημέρες αργότερα, αλλά τα στοιχεία του δεν αναφέρονται, καθώς δεν μπόρεσαν να βρεθούν, τουλάχιστο τα πρώτα εικοσιτετράωρα.
Για την κατάσταση των τραυματιών εντοπίζομε δύο εκθέσεις. Την επίσημη της Στρατιωτικής Διοικήσεως Ηρακλείου και μια ακόμη που συνέταξε γιατρός ο οποίος στάλθηκε από τη δημοκρατική οργάνωση «Εργατική Βοήθεια» προκειμένου να εξετάσει τους τραυματίες. Ο τελευταίος στην αναφορά του έκανε λόγο για 12-13 σκοτωμένους.
Η επίσημη αναφορά της Στρατιωτικής Διοικήσεως, η οποία περιλαμβάνει και τραυματίες από την πλευρά της χωροφυλακής και του στρατού, δημοσιεύτηκε στην «Ανόρθωσι» της 8 Αυγούστου, κι έχει ως εξής:
Αξιωματικοί, Ταγματάρχης Κρασανάκης Χαραλ. μώλωπες κεφαλής προξενηθέντες δι’ άμβλεος οργάνου εξ ων εις την αριστεράν βρηγματικήν και ενιακήν χώραν μήκους 10 εκατοστρών και πλάτους 5, δεύτερος εις την δεξιάν κροταφικήν χώραν και τρίτος εις τον δεξιόν ώμον, άπαντες έχουσιν εντόνως εξοιδηθή. 2) λοχαγός Επιτροπάκης Ιωάννης μώλωπας δι’ αμβλέος οργάνου κατά την βραχείαν θωρακινήν χώραν.
3) Ανθ/γός Τρζωρτζακάκης Μιχ. τραύμα δι’αμβλέος οργάνου εις την μετωπικήν χώραν και διαφόρους άλλους μώλωπας και μικροεκδοράς εις την κεφαλήν και εις τας χείρας μη εντόνου εξοιδήσεως.
4) Αν/στής χ/κής Δασκαλάκης τραύμα δι’αμβλέας οργάνου εις την βρεγματική χώραν, 2) Υπολ/γός Ρουσσάκης Στυλ. μωλωπισμοί δακτύλων άκρας δεξιάς χειρός. Οπλίται 43ου Συν/τος Πεζικού. 1) Δεκανεύς Χατζηδάκης Νικ. με διαμπερές τραύμα του κάτω τριτημορίου της δεξιάς κνήμης μετά κατάγματος του οστού. 2) Δεκανεύς Χριστουλάκις Ιωάνης, τραύμα διαμπερές του άνω τριτομηρίου του δεξιού βραχίονος. 3) Στρατιώτης Παπαγιαννάκης Ιωάννης με μώλωπας κατά την βρεγματικήν χώραν.
Απεργοί εις Δημοτικόν Νοσοκομείον. 1) Παππάς Ιωαν. τραύμα δια πυροβόλου όπλου διαμπερές του δεξιού πλαγίου της οσφύος 2) Μάμμας Αντώνιος τραύμα δια πυροβόλου όπλου κατά την χώραν της κύστεως διατρήσαν την κύστιν και έτερον διαμπερές τραύμα κατά την μεσότητα του αριστερού μηρού. 3) Τριανταφυλλάκης τραύμα δια πυροβόλου όπλου του δέρματος του αριστερού ώμου 4) Φερετζάκης Γ. τραύμα δι’ αμβλέας οργάνου του δέρματος της βρεγματικής χώρας. 3) Κουτούπης Ιωάν. τραύμα διαμπερές παρά το κάτω τριτημόριον του αριστερού μηρού. 6) Κακουδάκης Ευαγ. τραύμα επιπόλαιον του δέρματος της αριστερής κνήμης. 7) Σταμπουλής Αιμίλιος τραύμα δια πυροβόλου όπλου του κάτω τριτομορίου της κοιλίας διατρήσαν την λεκάνην και εντερικάς έλικας (απεβίωσεν). 8) Αργυράκης Κων/νος τραύμα δια πυροβόλου όπλου του δέρματος κατά το μέσον δεξιάς κνήμης.
Εις Πολυκλινικήν. 9) Ψαρουδάκης Νικόλαος τραύμα διαμπερές του αριστερού μηρού και τυφλούν του δεξιού μηρού. 10) Χαλκουσάκης Νικ. τραύμα τυφλούν της λεκάνης. 11) Αυγουστάκης Εμμ. τραύμα διαμπερές αριστερού βραχίονος. 13) Σκιντζής Γ. τραύμα διαμπερές του δεξιού ημιθωρακίου.
14) Σελινιωτάκης Κων/νος τραύμα τυφλούν της βάσεως του θώρακος. 15) Μπούγιας Γ. τραυμα τυφλούν της δεξιάς ωμοπλάτης. 16) Χατζάκης Γ. τραύμα διαμπερές του μηρού. 17) Πρεβελάκης Ε. τραύμα διαμπερές των άκρων ποδών δεύτερον της αριστεράς χειρός διαμπερές εις δε το μέτωπον ελαφρόν του δέρματος. 185) Κωνσταντάκης Ν. πολλαπλά τραύματα του δέρματος του προσώπου και του λαιμού επιπόλαια. 19) Παπακαντεράκης Μιχ. τραύμα διαμπερές του δεξιού αντιβραχίου. 20) Ζερβάκης Μιχ. τραύμα διαμπερές μαλακών μορίων δεξιάς κνήμης. 21) Γρηγοράκης Νικ. τραύμα διαμπερές αριστερού βραχίονος. 22) Σταματάκης Σπυρ. τραύμα δέρματος δεξιάς οφρύος. 23) Θεοδωράκης Εμ. τραύμα διαμπερές δεξιάς άκρας χειρός. 24) Δεσποτάκης Γ. τραύμα επιπόλαιον δέρματος της κεφαλής. 25) Σεργεντάκης Κων. τραύμα διαμπερές αριστερού ημιθωρακίου διατρήσαν και στόμαχον. 26) Μαθιουδάκης Δημ. τραύμα δεξιού δακτύλου. 27) Σπυρίδων Χαρίτος τραύμα διαμπερές δεξιού αντιβραχίου. 28) Αντωνογιαννακης τραύμα διαμπερές κοιλίας και έτερον του θώρακος διαμπερές (απεβίωσε). 29) Βλαντάκης Εμμ. τραύμα διαμπερές του θώρακος (απεβίωσεν). 30) Ανδρουλάκης Νικ. τραύμα του αριστερού ημιθωρακίου (απεβίωσεν).
31) Αδαμάκης Ιωσήφ τραύμα του ήπατος μετά μεγάλης καταστροφής του ηπατικού κυττάρου. 32) Άγνωστος πιθανώς Σταμπουλής Αναστ. με πολλαπλά τραύματα της κοιλίας εισήλθεν νεκρός εις το Δημοτικόν Νοσοκομείον.
Εις Κλινικήν Τριανταλλίδη.
33) Τσουβαλίδης Αποστ. κάταγμα του τριτομορίου και έκπτωσιν της κνήμης και 34) αγνώστου ταυτότητας άτομον”.
Ακόμη στην έκθεση αναφέρονται ότι νοσηλεύονται στην κλινική Μαράκη: Φουλές Π. με τραύμα στο δεξιό μηρό, Μαθιουδάκης Δημ. με σφαίρα στο κεφάλι, Μπαλτζάκης Ι. και ένας ακόμη άγνωστος.
Στον «Ριζοσπάστη» της Τρίτης 13 Αυγούστου 1935 με τον τίτλο «ο ματωμένος κατάλογος των θυμάτων, τι καταγγέλλει ο γιατρός της Εργατικής Βοήθειας που πήγε στο Ηράκλειο», διαβάζουμε:
“Η Εργατική Βοήθεια Ελλάδας, εκτός από τη δικηγορική υπεράσπιση των θυμάτων του Ηρακλείου που ανέλαβε από την πρώτη στιγμή, έστειλε και γιατρό να επισκεφθεί τους τραυματίες.
Πράγματι ο γιατρός πήγε και τους επισκέφθηκε. Όλοι τους τον υποδέχτηκαν με μεγάλο ενθουσιασμό, όταν τους είπε πως είνε γιατρός της Εργατικής Βοήθειας.
Σύμφωνα με την εξέταση που έκανε μας έδωσε τα παρακάτω στοιχεία:
Στο Δημ. Νοσοκομείο υπάρχουν οι εξής τραματισμένοι: 1) Μάμα-Αντώνιος, έχει τρυπήσει η κύστη του από σφαίρα, έχει η δεύτερο τραύμα στον αριστερό μηρό. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΒΕΒΑΙΟΣ, 2) Παπάς Ιων. έχει διαμπερές τραύμα στη δεξιά οσφύ με πυροβόλο όπλο. 3) Τριανταφυλλάκος, τραύμα με πυροβόλο όπλο στον αριστερό ώμο. 4) Κουτούπης Ιωαν. τραύμα διαμπερές στον αριστερό μηρό με πυροβόλο όπλο. 5) Φερετζάκης Γ. τραύμα με υποκόπανο στην κεφαλή. 6) Κακουδάκης Ευαγγ. τραύμα με υποκόπανο στην αριστερή κνήμη. 7) Αργυράκης Κ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στην αριστερή κνήμη.
Στην κλινική Τριανταλλίδη υπάρχουν: 1) Τσουβαλίδης Απ. σπάσιμο της αριστερής κνήμης με υποκόπανο. 2) Αποστόλου Δημ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στον αριστερό βραχίονα.
Στην κλινική Μαράκη: 1) Μαθιουδάκης Δημ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στην αριστερή κνήμη.
2) Πουλής Παναγ. τραύμα διαμπερές με πυροβόλο όπλο με κάταγμα του οστού του δεξιού μηρού. 3) Μπολτζάκης Ιωαν. τραύμα με πυροβόλο όπλο στο δεξιό μηρό.
Στην κλινική Μαράκη πήγαν κι άλλοι τραυματισμένοι και επιδέσανε τα τραύματά τους αλλά δεν κρατήθηκαν τα ονόματά τους.
Απ’ αυτούς 8 είχαν τραυματισθεί με πυροβόλα όπλα.
Στην Πολυκλινική: 1) Ψαρουδάκης Ν. τραύμα με πυροβόλο όπλο στο δεξιό και αριστερό μηρό. 2) Χαλκουσάκης Ν. τραύμα της λεκάνης με πυροβόλο όπλο.
3) Αυγουστάκης Εμμ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στα σφυρά. 4) Γρηγοράκης Ν. τραύμα διαμπερές στον αριστερό βραχίονα. 5) Σκιτζής η σφαίρα πέρασε από το δεξιό μαστό και βγήκε από την πλάτη. 6) Σελινιωτάκης Κ. τραύμα στον αριστερό θώρακα, η σφαίρα έμεινε μέσα. 7) Μπούλιας Γ. τραύμα τυφλό της δεξιάς ωμοπλάτης. 8) Χατζάκης Γεωργ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στο δεξιό μηρό. 9) Πρεβελάκης, με τρία τραύματα, ένα διαμπερές του αριστερού ποδός, ένα στο αριστερό χέρι και ένα στο μέτωπο. 10) Κωνσταντάκης Ν. τραύμα στο λαιμό. 11) Παπακαντιράκης Μ. τραύμα με γκλοπ στο αριστερό χέρι. 12) Ζερβάκης Μιχ. τραύμα διαμπερές της δεξιάς κνήμης με πυροβόλο όπλο. 13) Σταματάκης τραύμα στο μέτωπο. 14) Θεοδωράκης Εμμ. τραύμα στο δεξιό χέρι με πυροβόλο όπλο. 15) Δεσποτάκης τραύμα στην κεφαλή με υποκόπανο. 16) Σεργεντάνης Κ. τραύμα με πυροβόλο όπλο, που του τρύπησε το στομάχι. ΑΜΕΣΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΘΑΝΑΤΟΥ. 17) Μαθιουδάκης, τραύμα δεξιού δαχτύλου (του κόψανε το δάχτυλο). 18) Λαρίτος Σπ. τραύμα με πυροβόλο όπλο στο βραχίονα.
Όπως διαπίστωσε ο γιατρός της Εργατικής Βοήθειας, οι επιδεθέντες και νοσηλευόμενοι από ιδιωτικούς γιατρούς, λόγω της μεγάλης τρομοκρατίας και των συλλήψεων είνε άλλοι τόσοι.
ΟΙ ΣΚΟΤΩΜΕΝΟΙ ΕΙΝΕ ΚΑΤΑ ΠΑΣΑΝ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑ 12-13 ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΑΝ ΠΑΡΑ 5 ΟΝΟΜΑΤΑ ΜΟΝΑΧΑ.
Ωστόσο από το Ηράκλειο έχουν χαθεί 7-8 πρόσωπα και ασφαλώς έχουν σκοτωθεί και θαφτεί στα κρυφά.
Με την πρωτοβουλία της Εργατικής Βοήθειας συγκροτήθηκε στο Ηράκλειο μεγάλη επιτροπή, με τη συμμετοχή και του Δημοκρατικού Αντιφασιστικού Συνασπισμού, για να απαιτήσει την κατάπαυση της τρομοκρατίας, και την απόλυση των κρατουμένων εργατών, που ανέρχονται στους εξήντα”.
